Factfulness – Hans Rosling, Ola Rosling, Anna Rosling Ronnlund

Hans Rosling – król konferencji TED, połykający miecze szwedzki lekarz, profesor wykładający zdrowie publiczne, miłośnik cyferek i statystyki. Wraz z synem i synową starają się pokazać ludziom prawdziwe oblicze współczesnego świata. Burzą stereotypy bazując jedynie na danych statystycznych. Od wielu lat egzaminują na konferencjach swoich słuchaczy zadając im kilkanaście pytań testowych opisujących dzisiejszy świat, m.in.:

Ile procent dziewcząt kończy szkołę podstawową w krajach o niskich dochodach? Gdzie mieszka większość ludzi na ziemi? (kraj o niskich dochodach, średnich czy wysokich). Jaka jest średnia długość życia człowieka? Jaki odsetek dzieci na świecie jest szczepiony? Jaki odsetek ludzi ma dostęp do elektryczności? Itp.

Dla każdego pytania podane są trzy możliwe odpowiedzi, Roslingowie obrazowo przedstawiają sprawę: szympans rozwiązujący ten test powinien uzyskać 33% dobrych odpowiedzi – wynika to z losowego wyboru. Uczestnicy testów, a były to tak zacne grupy jak: pracownicy WHO, ONZ, lekarze, politycy, bankierzy, naukowcy i wielu innych mądrych ludzi, nigdy nie osiągnęli tak dobrego wyniku jak szympansy. „Factfulness” to analiza tego fenomenu. Dlaczego postrzegamy świat znacznie gorszym, niż jest on w rzeczywistości – na to właśnie wskazują udzielane odpowiedzi. To próba nakreślenia obrazu świata przy pomocy faktów, twardych danych, a nie opinii i przekonań.

Autor odwołuje się do moich ulubionych ewolucyjnych uwarunkowań: nasze mózgi często wyciągają pochopne wnioski, dzieje się to szybko, bo kiedyś te instynkty pozwalały przeżyć i uniknąć bezpośrednich zagrożeń. Z tego samego powodu interesują nas plotki i dramaty bo w odległej przeszłości były one jedynym źródłem informacji. Analogicznie lubimy cukier i tłuszcz bo kiedyś stanowiły jedyne źródło energii potrzebnej do przeżycia (czyli walki lub ucieczki).

Roslingowie obalają mit podziału świata na „my” – bogate kraje rozwinięte i „oni” – dyplomatycznie mówiąc: kraje rozwijające się. Udowadniają oczywiście statystycznie, że ten archaiczny podział już dawno nie istnieje. Proponują podział światowej populacji na cztery poziomy dochodów: 1) Grupa z dochodami poniżej 2 dolarów dziennie na osobę – obejmuje 1 miliard ludzi. 2) Grupa z dochodami od 2 do 8 dolarów dziennie na osobę – obejmuje 3 miliardy ludzi. 3) Grupa z dochodami od 8 do 32 dolarów dziennie na osobę – obejmuje 2 miliardy ludzi. 4) Grupa z dochodami powyżej 32 dolarów dziennie na osobę – obejmuje 1 miliard ludzi. Ten nowy podział uświadamia, nam że znajdujemy się na skrajnej części skali, podczas gdy 70% mieszkańców ziemi jest w jej środku.

„Factfulness” wskazuje na kilka zjawisk (instynktów), które zaburzają nasz obraz świata i pokazuje jak ustrzec się przed tymi pułapkami, a są to:

Instynkt przepaści (szukaj większości) – porównywanie jedynie średnich wartości, bez patrzenia na rozpiętość zmiennych sprawia, że nie widzimy jak duże są części wspólne porównywanych grup, analogicznie porównywanie samych skrajności prowadzi do myślenia o „przepaści” pomiędzy grupami.

Instynkt pesymizmu (spodziewaj się złych wiadomości) – koncentrujemy się na wartościach bezwzględnych, nie mamy odruchu analizowania trendów i zmian w długim okresie czasu, które to zmiany mają najczęściej pozytywny charakter, dobre wiadomości nie są „dobre medialnie” zatem media koncentrują się na tych złych, a to buduje nasz obraz świata, idealizujemy przeszłość – „kiedyś było lepiej” w pewnym sensie tak bo byliśmy młodsi, jednak dane mówią co innego, teraz jest lepiej niż w przeszłości.

Instynkt prostej linii (linie mogą mieć różne kształty) – większość zjawisk nie zmienia się w czasie w sposób liniowy, wykresy mają bardzo wiele różnych kształtów, nie możemy zakładać, że każdy wykres to linia prosta najczęściej zmierzająca w górę.

Instynkt strachu (oblicz ryzyko) – obraz świata jest kreowany przez docierające do nas wiadomości, najwięcej dociera tych „stras znych”, a one budzą nasze wrodzone lęki i sami doszukujemy się kolejnych „straszności”.

Instynkt wyolbrzymiania (przywróć sprawom właściwe proporcje) – konieczne jest zachowanie właściwego odniesienia, porównywanie – dzielenie często w tym pomaga, wartości bezwzględne mogą robić wrażenie, ale stają się porównywalne dopiero po normalizacji – np. przeliczeniu na mieszkańca, zasada Pareto (80/20) pozwala znaleźć właściwe punkty odniesienia.

Instynkt generalizowania (kwestionuj przyjęte przez ciebie kategorie) – do oceny zjawisk musimy przyjąć pewną kategoryzację, często te kategorie to pierwotny błąd w analizie, aby mieć pewność co do ich zasadności warto: szukać różnic wewnątrz przyjętych grup, szukać różnic, ale i podobieństw pomiędzy różnymi grupami, większość oznacza jedynie ponad połowę, a często odbieramy to jako „prawie wszyscy”, należy uważać na tzw. wyraziste przykłady, które są medialne, emocjonalne, łatwo je zapamiętać, a mogą być jedynie wyjątkiem a nie regułą w przypadku danego zjawiska.

Instynkt przeznaczenia (powolna zmiana to nadal zmiana) – wiele zmian ma bardzo powolny charakter, 1% rocznie to prawie nic, ale po dekadzie, dwóch to jednak znacząca zmiana, informacje szybko się dezaktualizują – trzeba je weryfikować, zaczerpnij wiedzy od starszych pokoleń, jaką oni mają perspektywę zmian.

Instynkt pojedynczej perspektywy (stosuj różne narzędzia) – jeden punkt widzenia ogranicza postrzeganie i rozumienie świata, testuj swoje idee, twoja wiedza jest praktycznie zawsze ograniczona – przyjmij to z pokorą, to zrodzi wątpliwości a one dociekliwość, rzadko da się objaśniać rzeczywistość poprzez proste idee, co prawda dobrze wyglądają, ale zwykle odbiegają od prawdy.

Instynkt szukania winowajcy (pohamuj chęć wskazywania placem) – kozioł ofiarny rozwiązuje wiele problemów, uspokaja sumienia, podobnie jak bohater, większość zjawisk powodowana jest wieloma czynnikami i to ich analiza niesie wartość, a nie wskazanie winnego, analogicznie to szereg czynników i systemów prowadzi do sukcesów – rzadziej jeden bohater.

Instynkt pospiechu (rób małe kroki) – uciekaj albo walcz, ewolucyjne uwarunkowania pchają nas w stronę szybkich (tłumaczymy sobie, że intuicyjnych) decyzji, na analizę, zabranie danych i podjęcie decyzji (rozsądnych) potrzeba czasu.

Każdy z rozdziałów to dobrze przygotowane przemówienie. Znajdziemy tu osobiste historie Hansa Roslinga dotyczące jego lekarskiej pracy w Afryce, jego doświadczeń jako naukowca i wykładowcy oraz konsultanta WHO, ONZ oraz innych wielkich organizacji. Historie te pozwalają zrozumieć poszczególne problemy, to dzięki nim zestawienia i wykresy przemawiają ludzkim głosem i jest to głos rozsądku.

Jako podsumowanie tych rozważań proponuję cytat: „nie można zrozumieć świata bez liczb, ale nie uda się to też wyłącznie za ich pomocą”.

Dla poszukiwaczy ciekawych cyferek polecam przydatny adres: www.gapminder.org.